POCHYLNIE
KANAŁU KŁODNICKIEGO
Ochrona
i Konserwacja Zabytków
Warszawa 1998,
nr 8 Biuletynu Ośrodka Ochrony Zbiorów Publicznych Ministerstwa Kultury i Sztuki
nr 8 Biuletynu Ośrodka Ochrony Zbiorów Publicznych Ministerstwa Kultury i Sztuki
Artur
Zbiegieni
W 1916 r. zasypano ostatecznie cały odcinek kanału od Huty Gliwickiej
do Zabrza. Wody z Królewskiej Sztolni Dziedzicznej,
odwadniającej kopalnię „Królowa Luiza” i
„Król”, przekopem skierowano do rzeki
Bytomki.
W latach 20. XX w. coraz częściej dyskutowano o możliwościach przebudowy Kanału Kłodnickiego, lecz ostatecznie władze podjęły w 1933 r. decyzję o budowie nowego Kanału Gliwickiego o zupełnie odmiennych parametrach technicznych. Ze względu na to, iż przebieg nowego kanału fragmentami pokrywał się z trasą starego w trakcie prac prowadzonych do 1941 r. zasypano znaczne odcinki koryta Kanału Kłodnickiego
W latach 20. XX w. coraz częściej dyskutowano o możliwościach przebudowy Kanału Kłodnickiego, lecz ostatecznie władze podjęły w 1933 r. decyzję o budowie nowego Kanału Gliwickiego o zupełnie odmiennych parametrach technicznych. Ze względu na to, iż przebieg nowego kanału fragmentami pokrywał się z trasą starego w trakcie prac prowadzonych do 1941 r. zasypano znaczne odcinki koryta Kanału Kłodnickiego.
W kilku miejscach pozostały do dzisiaj relikty starego kanału, jak np. śluza komorowa przy ujściu kanału do Odry śluza i wykop po kanale w dzielnicy Kłodnica (pomiędzy Koźlem a Kędzierzynem). Ten ostatni odcinek otacza prawie nienaruszony szpaler drzew na obu brzegach, wytyczający drogę holowniczą dla ciągnących niegdyś barki burłaków lub zaprzęgów konnych. Fragmentarycznie zachowały się odcięte Kanałem Gliwickim odcinki starego kanału pod Lenartowicami oraz między Blachownią Śląską a Sławięcicami, także pod Ujazdem i w Taciszowie.
Po zbudowaniu w 1936 r. nowego portu na kanale Gliwickim w Łabędach zasypano koryto Kanału Kłodnickiego przecinające śródmieście Gliwic. Pozostawiono jedynie biegnącą w jego linii kolej wąskotorową. Do dzisiaj przebieg zasypanego Kanału Kłodnickiego jest czytelny, na długości ok. 6 km zachowało się duże podłużne zagłębienie terenu, obsadzone drzewami, ciągnące się pomiędzy dawną hutą gliwicką (dzisiaj GZUT) a Fabryką Lin i Drutu. Zachowały się również dawne mosty nad kanałem na głównych ulicach miasta. Pozostałości górnego kanału sztolniowego na odcinku od GZUT do Zabrza są mniej czytelne, ponieważ ten odcinek był zasypany już w 1916 r. W Zabrzu wzdłuż ulicy Góra Św. Anny znajduje się skwer wyznaczający dawny przebieg kanału, również wzdłuż północnej granicy parku im. Poległych Bohaterów znajduje się dobrze zachowane obwałowanie ziemne kanału. Niestety, w 1953 r. rozebrano relikty murowanego wylotu Królewskiej Sztolni Dziedzicznej, które znajdowały się w Zabrzu. W Zabrzu-Maciejowie i w Gliwicach-Sośnicy pozostają widoczne resztki wałów ziemnych po kanale, poprzerywane skanalizowaną rzeką Bytomką i kilkoma schodzącymi się tutaj liniami kolejowymi
POSTULATY KONSERWATORSKIE
Ze względu na wyjątkową rolę, jaką spełniał Kanał Kłodnicki dla rozwoju przemysłowego Gliwic i tej części Górnego Śląska, przez który przebiegał, należałoby szeroko popularyzować historię budowy i funkcjonowania kanału, podkreślając przy tym oryginalność stosowanych tutaj rozwiązań hydrotechnicznych.
Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, szczególnie miasta Gliwic, uczytelniać winny dawny przebieg kanału w przestrzeni miejskiej, kanał bowiem był elementem o wyjątkowym znaczeniu dla kształtowania się krajobrazu kulturowego.
W linii przebiegu kanału na obszarze Gliwic zaprojektować należy i urządzić tereny zielone - rekreacyjne, kontynuując prace podjęte w tym kierunku już przed II wojną światową, kształtując obszar parkowy wokół czytelnego w części, zasypanego koryta kanału w śródmieściu miasta. Wzdłuż dawnej trasy technicznej kanału urządzić należałoby promenadę, łączącą relikty kanału i wprowadzającą w dzieje tej budowli i jej technicznych osobliwości, oznaczając np. lokalizację dawnych mostów, portów przeładunkowych, pochylni, etc.
Projektowana w planie ogólnym miasta, wzdłuż dawnego przebiegu kanału, średnicowa trasa drogowa (o funkcji tranzytowej) wydaje się rozwiązaniem chybionym. Analizując plan zagospodarowania przestrzennego miasta oraz obecny stopień zainwestowania, można stwierdzić, że istnieje jeszcze szansa na korektę planu i stworzenie zielonego ciągu parkowego, realną ochronę dziedzictwa cywilizacyjnego kanału.
Naprzeciw huty, w miejscu funkcjonowania dawnej pochylni, urządzono korty tenisowe. Przydanie temu obszarowi funkcji rekreacyjnej jest dobrym sposobem ochrony krajobrazu cywilizacyjnego strefy dawnego kanału – szeroki pas wolnego terenu znaczący przebieg kanału świetnie się do realizacji takich programów nadaje. Kanał obsadzany był drzewami, które pozostały, a ubytek drzewostanu winien być sukcesywnie uzupełniany.
W miejscu, gdzie istniała pochylnia, należałoby umieścić tablicę informacyjną z odpowiednimi prostymi rysunkami poglądowymi, ujawniającymi konstrukcję i zasadę funkcjonowania pochylni. Jest to też istotne o tyle, że miejsce to bezpośrednio przylega do terenu Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych (GZUT) i Muzeum Odlewnictwa Artystycznego, które zorganizowano w dawnych halach produkcyjnych gliwickiej Huty Królewskiej.
W bardzo złym stanie technicznym pozostają relikty kanału znajdujące się w Koźlu. Pozostałości śluzy komorowej są co prawda wpisane do rejestru zabytków, lecz nie przeszkadza to stale postępującej dewastacji i brakowi jakichkolwiek inicjatyw na rzecz ich aktywnej ochrony. Resztki wrót, które odnajdujemy na dnie komory śluzowej, bezwzględnie winny być zrekonstruowane. Przy śluzie, jak również przy innych reliktach kanału, powinny być ustawione tablice informujące o zabytku techniki, jakim był Kanał Kłodnicki. Relikty kanału łączyć winien szlak turystyczny, którego kształt i formy zagospodarowania terenu ujawniałyby walory historyczno-techniczne Kanału Kłodnickiego, stanowiąc przy tym oryginalną formę promocji miasta i regionu. Opracować należy koncepcję takiego szlaku i ekspozycji reliktów Kanału Kłodnickiego na obszarze od Zabrza, przez Gliwice - do Koźla.
W latach 20. XX w. coraz częściej dyskutowano o możliwościach przebudowy Kanału Kłodnickiego, lecz ostatecznie władze podjęły w 1933 r. decyzję o budowie nowego Kanału Gliwickiego o zupełnie odmiennych parametrach technicznych. Ze względu na to, iż przebieg nowego kanału fragmentami pokrywał się z trasą starego w trakcie prac prowadzonych do 1941 r. zasypano znaczne odcinki koryta Kanału Kłodnickiego
W latach 20. XX w. coraz częściej dyskutowano o możliwościach przebudowy Kanału Kłodnickiego, lecz ostatecznie władze podjęły w 1933 r. decyzję o budowie nowego Kanału Gliwickiego o zupełnie odmiennych parametrach technicznych. Ze względu na to, iż przebieg nowego kanału fragmentami pokrywał się z trasą starego w trakcie prac prowadzonych do 1941 r. zasypano znaczne odcinki koryta Kanału Kłodnickiego.
W kilku miejscach pozostały do dzisiaj relikty starego kanału, jak np. śluza komorowa przy ujściu kanału do Odry śluza i wykop po kanale w dzielnicy Kłodnica (pomiędzy Koźlem a Kędzierzynem). Ten ostatni odcinek otacza prawie nienaruszony szpaler drzew na obu brzegach, wytyczający drogę holowniczą dla ciągnących niegdyś barki burłaków lub zaprzęgów konnych. Fragmentarycznie zachowały się odcięte Kanałem Gliwickim odcinki starego kanału pod Lenartowicami oraz między Blachownią Śląską a Sławięcicami, także pod Ujazdem i w Taciszowie.
Po zbudowaniu w 1936 r. nowego portu na kanale Gliwickim w Łabędach zasypano koryto Kanału Kłodnickiego przecinające śródmieście Gliwic. Pozostawiono jedynie biegnącą w jego linii kolej wąskotorową. Do dzisiaj przebieg zasypanego Kanału Kłodnickiego jest czytelny, na długości ok. 6 km zachowało się duże podłużne zagłębienie terenu, obsadzone drzewami, ciągnące się pomiędzy dawną hutą gliwicką (dzisiaj GZUT) a Fabryką Lin i Drutu. Zachowały się również dawne mosty nad kanałem na głównych ulicach miasta. Pozostałości górnego kanału sztolniowego na odcinku od GZUT do Zabrza są mniej czytelne, ponieważ ten odcinek był zasypany już w 1916 r. W Zabrzu wzdłuż ulicy Góra Św. Anny znajduje się skwer wyznaczający dawny przebieg kanału, również wzdłuż północnej granicy parku im. Poległych Bohaterów znajduje się dobrze zachowane obwałowanie ziemne kanału. Niestety, w 1953 r. rozebrano relikty murowanego wylotu Królewskiej Sztolni Dziedzicznej, które znajdowały się w Zabrzu. W Zabrzu-Maciejowie i w Gliwicach-Sośnicy pozostają widoczne resztki wałów ziemnych po kanale, poprzerywane skanalizowaną rzeką Bytomką i kilkoma schodzącymi się tutaj liniami kolejowymi
POSTULATY KONSERWATORSKIE
Ze względu na wyjątkową rolę, jaką spełniał Kanał Kłodnicki dla rozwoju przemysłowego Gliwic i tej części Górnego Śląska, przez który przebiegał, należałoby szeroko popularyzować historię budowy i funkcjonowania kanału, podkreślając przy tym oryginalność stosowanych tutaj rozwiązań hydrotechnicznych.
Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, szczególnie miasta Gliwic, uczytelniać winny dawny przebieg kanału w przestrzeni miejskiej, kanał bowiem był elementem o wyjątkowym znaczeniu dla kształtowania się krajobrazu kulturowego.
W linii przebiegu kanału na obszarze Gliwic zaprojektować należy i urządzić tereny zielone - rekreacyjne, kontynuując prace podjęte w tym kierunku już przed II wojną światową, kształtując obszar parkowy wokół czytelnego w części, zasypanego koryta kanału w śródmieściu miasta. Wzdłuż dawnej trasy technicznej kanału urządzić należałoby promenadę, łączącą relikty kanału i wprowadzającą w dzieje tej budowli i jej technicznych osobliwości, oznaczając np. lokalizację dawnych mostów, portów przeładunkowych, pochylni, etc.
Projektowana w planie ogólnym miasta, wzdłuż dawnego przebiegu kanału, średnicowa trasa drogowa (o funkcji tranzytowej) wydaje się rozwiązaniem chybionym. Analizując plan zagospodarowania przestrzennego miasta oraz obecny stopień zainwestowania, można stwierdzić, że istnieje jeszcze szansa na korektę planu i stworzenie zielonego ciągu parkowego, realną ochronę dziedzictwa cywilizacyjnego kanału.
Naprzeciw huty, w miejscu funkcjonowania dawnej pochylni, urządzono korty tenisowe. Przydanie temu obszarowi funkcji rekreacyjnej jest dobrym sposobem ochrony krajobrazu cywilizacyjnego strefy dawnego kanału – szeroki pas wolnego terenu znaczący przebieg kanału świetnie się do realizacji takich programów nadaje. Kanał obsadzany był drzewami, które pozostały, a ubytek drzewostanu winien być sukcesywnie uzupełniany.
W miejscu, gdzie istniała pochylnia, należałoby umieścić tablicę informacyjną z odpowiednimi prostymi rysunkami poglądowymi, ujawniającymi konstrukcję i zasadę funkcjonowania pochylni. Jest to też istotne o tyle, że miejsce to bezpośrednio przylega do terenu Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych (GZUT) i Muzeum Odlewnictwa Artystycznego, które zorganizowano w dawnych halach produkcyjnych gliwickiej Huty Królewskiej.
W bardzo złym stanie technicznym pozostają relikty kanału znajdujące się w Koźlu. Pozostałości śluzy komorowej są co prawda wpisane do rejestru zabytków, lecz nie przeszkadza to stale postępującej dewastacji i brakowi jakichkolwiek inicjatyw na rzecz ich aktywnej ochrony. Resztki wrót, które odnajdujemy na dnie komory śluzowej, bezwzględnie winny być zrekonstruowane. Przy śluzie, jak również przy innych reliktach kanału, powinny być ustawione tablice informujące o zabytku techniki, jakim był Kanał Kłodnicki. Relikty kanału łączyć winien szlak turystyczny, którego kształt i formy zagospodarowania terenu ujawniałyby walory historyczno-techniczne Kanału Kłodnickiego, stanowiąc przy tym oryginalną formę promocji miasta i regionu. Opracować należy koncepcję takiego szlaku i ekspozycji reliktów Kanału Kłodnickiego na obszarze od Zabrza, przez Gliwice - do Koźla.
Bibliografia:
H. Christoph, John Baildon - biografia, Katowice 1996.
M. Clarke, Chronological tabel -
incline
planes and boatlifts in XIX century,
P. Greiner, Plany techniczne i mapy górnicze Johna Baildona, Sobótka 1986.
S. Januszewski, Studium historyczno-konserwatorskie Kanału Elbląskiego, w: Sprawozdania Biura
Studiów i Dokumentacji Zabytków Techniki, Wrocław 1995
J. Jaros, Tajemnice górnośląskich koncernów, Katowice 1988.
M. Matakiewicz, Żegluga śródziemna i budowa dróg wodnych, Lwów 1930.
F. Maurer, Urbanistyka - czas wielkich przemian, w: Historia Gliwic, praca zbiorowa, Gliwice 1995.
M. Myśka,
John Baildon-hutnik szkocki a początek rewolucji przemysłowej
na Śląsku i w
krajach
Czeskich, „Sobótka” 1983.
Der Oberschlesische Wanderer, nr 357 z 1939 r. - opis kanału Kłodnickiego według opublikowanych w 1824 r. w Opolu „Listów oficera austryjackiego o Śląsku”.
J. Schmidt, Dzieje Kanału Kłodnickiego, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. IV, 1990.
J. Schmidt, K. Bednarski, John Baildon-. biografia, „Zeszyty gliwickie”, Gliwice 1992.
D. Tew, History of incline planes
and liftboats for canals,
M. Watson, Iron industry in
A. Woźniakowska, Studium Historyczno-Konserwatorskie GZUT, Gliwice 1991.
A. Zbiegieni, 200 lat tradycji Huty Gliwickiej, w: Rewitalizacja zabytków Techniki, ODZ,Warszawa 1995.Ochrona i Konserwacja
Zabytków
Warszawa 1998, nr 8
Biuletyn Ośrodka Ochrony
Zbiorów Publicznych
Ministerstwa Kultury i Sztuki
POCHYLNIE
KANAŁU KŁODNICKIEGO
Artur
Zbiegieni
Ośrodek
Dokumentacji
Zabytków, Warszawa
Zachowane
fragmenty Kanału Kłodnickiego. Śluza komorowa w Koźlu.
Portal
wypływu Królewskiej Sztolni Dziedzicznej w Zabrzu - początek
Kanału Kłodnickiego wg. fot. z lat 20. XX w. ze zbiorów
berlińskiego
Muzeum Techniki (portal rozebrany w latach 50. XX w.)
Text and photo copyright (c) 2015 by Janusz Niemczuk except where clearly indicated.
e-mail: kanal.gliwicki@gmail.com